حمله مغول به ایرانحمله مغول به ایران، در پی بی‌تدبیری حاکم اترار و طمع به اموال تجار با قتل آنها موجب شد مغول‌ها برای انتقام خون تجار مسلمانشان به ایران حمله کنند. ۱ - معرفی اجمالییکی از حوادث بسیار تلخ که ضربات جبران‌ناپذیری بر فرهنگ و تمدن ایران اسلامی وارد شد فتنۀ حملۀ مغول به سرزمین ایران است. (چنگیزخان تموچین) پس از مطیع کردن اقوام مغول و حکومت‌های محلی که با ایران همجوار شده بود به دنبال ایجاد در روابط تجاری، سیاسی با ایران بود اما به دلیل بی‌تدبیری سلطان محمد خوارزمشاه و نبود انسجام در ارکان حکومت تبدیل به روابط خصمانه شده یکی از دردناکترین فجایع انسانی در ایران به وقوع پیوست. ۲ - زمینه‌ها و علل حملۀ مغول به ایران۱- همجواری مغولان و خوارزمشاهیان با نابود شدن قراختائیان توسط سلطان محمد خوارزمشاه. ۲- قتل عام کاروان تجاری مغول در شهر اترار توسط غایرخان حاکم آنجا به دستور سلطان محمد. ۳- توجه شدید مغولان به امر تجارت و نفوذ در غرب و مانع‌تراشی خوارزمشاهیان. ۴- دشمنی دیرینه بین خلافت عباسی و سلطان محمد که باعث شد خلیفه چنگیزخان را علیه سلطان تحریک کند. [۱]
جوینی، عطا ملک محمد بن محمد، تاریخ جهانگشای، تصحیح محمد قزوینی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۵، چاپ اول، ج۱، ص۶۲-۵۸.
[۲]
بیانی، شیرین، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۹، چاپ اوّل، ص۱۲۲-۱۱۷.
[۳]
خلعتبری، الهیار و شرفی، محبوبه، تاریخ خوارزمشاهیان، تهران، انتشارت سمت، ۱۳۸۰، چاپ اوّل، ص۳۱-۲۱.
۳ - چگونگی حملۀ مغول به ایرانچنگیزخان پس از تثبیت قدرت خود برای شروع باب تجارت و دوستی با ایران عده‌ای بازرگان به ایران فرستاد ولی هنگامی که سفیران چنگیز وارد شهر اترار شدند تا پیام او را تسلیم کنند، غایرخان حاکم آنجا در مالشان طمع کرده به بهانه جاسوسی آنها را زندانی کرد و از سلطان محمد درخواست قتل آنها را کرد. سلطان بدون تفکر دستور مصادره اموال و قتل آنان را صادر کرد. چون خبر به چنگیز رسید درخواست تسلیم حاکم را کرد ولی سلطان قاصد او را نیز کشت. لذا چنگیزخان همراه امرا و پسرانش عازم جنگ شد. او اترار را تصرف و اموال مردم غارت و غایرخان کشت. سپس شهرهای ماوراءالنهر مثل بخارا، سمرقند، ترمذ، جند، خجند، فناکت و... یکی پس از دیگری با قتل و غارت گشود و جوانان را به سپاه و اهل حرفه و صنعت را به مغولستان فرستاد. ۴ - قتل جلال الدینپس در تعقیب سلطان محمد عازم خراسان شدند و مرو، طوس، خبوشان، بلخ، هرات و نیشابور را تصرف کردند. سلطان محمد از طریق مازندران به جزیرۀ آبسکون گریخت. مغولان مناطق دیگر ایران را تصرف و عازم فتح خوارزم و تعقیب سلطان جلال الدین شده ولی جلال الدین از آب سند گذشت و به هند رفت لذا چنگیزخان به غزنین برگشت و قتل و غارت و ویرانی بسیار کرد و سپس به مغولستان رفت. جلال الدین دو سال بعد از هند برگشت تا آنها را شکست دهد اما خلیفه او را همراهی نکرد و در ۶۲۸ در میافارقین کشته شد. [۴]
بیانی، شیرین، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۹، چاپ اوّل، ص۱۴۰-۶۲.
[۵]
جوینی، عطا ملک محمد بن محمد، تاریخ جهانگشای، تصحیح محمد قزوینی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۵، چاپ اول، ج۱، ص۳۸-۲۴.
۵ - دلایل شکست خوارزمشاهیان از مغول- از دست دادن روحیۀ اعتماد به نفس و مستولی شدن ترس بر سلطان محمد در برابر قدرت مغول، - سیاست نادرست نظامی او در متفرق کردن نیروها در شهرها و پراکندگی و اختلاف سپاهیان -نبود یک نظام دیوانی کارآمد برای ادارۀ قلمرو وسیع -سیاست مذهبی او و مخالفت با خلیفه عباسی به صورت حذف خلیفه و نامزدی یکی از سادات علوی که منجر به عدم همراهی خلیفه با وی شد. [۶]
بیانی، شیرین، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۹، چاپ اوّل، ص۱۲۵-۱۲۳.
۶ - پیامدهای حملۀ مغول به ایرانبر اثر حملۀ مغول زیان‌های مادی و معنوی بسیاری به ایران وارد شد و به قول جوینی: «آمدند و کندند و سوختند و کشتند و بردند و رفتند». [۷]
جوینی، عطا ملک محمد بن محمد، تاریخ جهانگشای، تصحیح محمد قزوینی، تهران، دنیای کتاب، ۱۳۷۵، چاپ اول، ج۱، ص۸۳.
بیشتر شهرها، آبادی‌ها، مزارع، اماکن، راه‌ها، بازارها تخریب و در نتیجه تجارت، کشاورزی و صنعت نابود شد، اموال و دارایی‌های ایران غارت شد، بر اثر کشته شدن مردان بسیاری مناطق خالی از سکنه شده، علمای بسیاری کشته شدند، جوانان به سپاه برده شدند و اهل حرفه و صنعت به مغولستان انتقال یافتند و قلمرو سیاسی ایران مدت‌ها تحت حاکمیت بیگانگان قرار گرفت. [۸]
بیانی، شیرین، مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران، انتشارات سمت، ۱۳۷۹، چاپ اوّل، ص۶۴-۶۰
۷ - پانویس
۸ - منبعسایت پژوهه، برگرفته از مقاله «حمله مغول به ایران»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۰۹/۳۰. |